* فصل سوم : سيره عملي

امام علي(ع) و مديريت کار:

امام علي(ع) در نامه مالک اشتر مي نويسد بر سر هر کاري از کارهاي خود از ميان ايشان رئيسي بگمار، کسي که بزرگي کار مقهورش نسازد و بسياري آنها سبب پراکندگي خاطرش نشود.(23)

همچنين امام علي(ع) در نهج البلاغه مي فرمايد: کارگزاران شايسته را در ميان گروهي بجوي که اهل تجربه هستند و از خاندانهاي صالح، آنها که در اسلام سابقه اي ديرينه دارند اينان به اخلاق شايسته ترند و آبرويشان محفوظتر است و از طعمکاري بيشتر رويگردانند و در عواقب کارها بيشتر مي نگرند.(24)

امام علي(ع) مي فرمايد: اي مالک ... اينک سفارش مرا در حق بازرگانان و پيشه وران بپذير و درباره آنها به کارگزارانت نيکو سفارش کن، خواه آنان که در يک جا مقيم اند، خواه آنان که با سرمايه خويش اينجا و آنجا سفر مي کنند و با دسترنج خود زندگي نمايند.

اي مالک بدان با اين همه نفعي که براي تجار ... ذکر کردم در ميان آنان گروهي تنگ نظرند و بخيل آنهم بصورت قبيح و زشت، اي مالک از احتکار بشدت جلوگيري کن چرا که پيامبر اکرم(ص) از آن منع کرده است بايد فروش اجناس با شرايط آسان و بدون سختگيري انجام گيرد و با ترازوي عدالت باشد، نرخهايي هم بايد بگذاري که نه به فروشنده اجحاف شود و نه به خريدار(25) ايشان در فراز ديگري از نامه خود به مالک اشتر مي فرمايد: مردم روزيخوار خراج و خراج گزارنند ولي بايد پيش از تحصيل خراج در انديشه زمين باشي زيرا خراج حاصل نشود مگر به آباداني زمين و هر که خراج طلبد و زمين را آباد نسازد شهرها و مردم را هلاک کرده است و کارش استقامت نيابد مگر اندکي.

توجه به کيفيت کار(وجدان کاري):

داشتن وجدان کاري و توجه به کيفيت کار از جمله مواردي است که در پيشرفت و کارايي جامعه نقش بسزايي دارد و امام علي(ع) به اين مهم توجه ويژه فرموده و آنرا در قالب لزوم فراگيري علم و دانش مربوط به حرفه ها، وجدان کاري و انصاف مورد تاکيد قرار داده اند. از جمله اينکه فرموده اند: يا معشر التجار- الفقه ثم المتجر و الله للربا في هذه الامه اخفي من دبيب النمل علي صفا (اي تجار و کسبه اول احکام تجارت را بياموزيد بعد تجارت کنيد به خدا قسم ربا خواري در اين امت از راه رفتن مورچه بر سنگ پنهان تر است.(26)

همچنين امام علي(ع) مي فرمايد: هر کس بدون علم تجارت کند در منجلاب ربا فرو ميرود به صورتي که از آن بيرون نمي آيد.(27)

امام علي(ع) در مورد توجه به کيفيت و دقت در نحوه اجراي کار مي فرمايد: لا تطلب سرعه العمل و اطلب تجويد فان الناس لا يسئلون فيم فرغ من العمل انما يسئلون عن جوده صنعه (هيچگاه سعي نکن که کار را با عجله به پايان رساني بلکه تلاش کن تا آنرا خوب انجام دهي چون مردم نمي پرسند که در چه مدت اين کار را انجام دادي؟ بلکه از کيفيت و خوبي آن سئوال مي کنند.)(28)

دفاع از حقوق کارگران :

امام علي(ع) به کارگر توجه ويژه اي فرموده اند و ضمن تکريم کار و کارگران و صنعتگران آنها را محبوب خداوند معرفي ميکنند و اساسا در زبان دين، هر کار مقدسي، يا هر فرد صاحب صنعت نيکوئي، بعنوان محبوب خداوند معرفي مي شود و امام علي(ع) در رابطه با صنعتگر متعهد مي فرمايد:

ان الله يحب العبد المحترف الامين(خداوند انسان صنعتگر متعهد و درستکار را دوست ميدارد.)(29)

امام علي(ع) دراين روايت هم از افراد کارگر و خلاق، تکريم به عمل مي آورد و آنها را ستايش مي کند و هم به تعهد اشاره دارد يعني افراد اهل کار و با تعهد محبوب خالق هستند و کساني که اين دو صفت را با هم داشته باشند خدمتگزاران واقعي جامعه هستند و در جاي ديگر براي دفاع از حقوق کارگر مي فرمايد(30): سه دسته ملعون و نفرين شده هستند اول کسي که در ستمزد کارگر خيانت کند و در روايتي پيامبر اکرم خطاب به اميرالمومنين ميفرمايد يا علي(من منع اجيرا اجره فعليه لعنه الله) هر کس مزد کارگر را ندهد خداوند او را لعنت مي کند. امام علي(ع) بخاطر ارزشي که کار در جامعه دارد لباس کارگر را لباسي ارزشمند مي داند که انسان را جاودانه مي کند و از پوسيدگي و نابودي حفظ مي نمايد.(31) ميفرمايد:

ثوب العمل يخلدک و لا يبلي و يبقيک و لا يفني(لباس کار و تلاش تو را جاودانه و پايدار مي کند و کهنه و پوسيده نمي شوي و تو را ماندگار مي نمايد و از نابودي تو جلوگيري مي کند.)(32)

تکريم و تقدس لباس کارگر آنهم از زبان اميرالمومنين(ع) مبين قداست و ارزش والاي کار است و از نظر عبادي منزلتي است که فرد کارگر به آن دسترسي پيدا کرده و به لحاظ جايگاه معنوي آن قابل تعرض و بيعدالتي نمي باشد زيرا فرد مسلمان مجبور به رعايت مقدسات و قوانين مسلم شرعي مي باشد.

حمايت از توليد کنندگان :

توليد کنندگان در هر جامعه اي بايد محترم شمرده شوند و مورد حمايت قرار گيرند تا هم به لحاظ اينکه اهل کار و فعاليت مي باشند و هم چرخهاي اقتصادي جامعه را بحرکت در مي آورند بعنوان الگوهاي عملي جامعه معرفي گردند تا مايه رونق کار شکوفايي اقتصاد مملکت شوند در جامعه اي که توليد کنندگان و کارگران آن از

امنيت شغلي و پشتيباني و حمايت برخوردار نيستند رغبت چنداني براي کار و فعاليت در بين عامه مردم وجود ندارد امام علي(ع) در همين خصوص به مالک اشتر مي فرمايد: اي مالک اينک سفارش مرا در حق بازرگانان و پيشه وران بپذير و در باره آنها به کارگزارانت نيک سفارش کن خواه آنان که در يک جا مقيم اند و خواه آنان که با سرمايه خود به اين سو و آن سو سفر مي کنند و با دسترنج خود زندگي را سپري ميکنند.(33)

همچنين امام علي(ع) خطاب به مالک اشتر مي فرمايد: به کشاورزان تخفيف بده به  اندازه اي که کار آنها اصلاح شود و بايد سبک ساختن کار آنها بر تو گران نيايد، زيرا تخفيفي که به آنها داده اي اندوخته اي است که با آباد کردن شهرها و زينت دادن حکومتت به تو باز مي گردد. ويراني مملکت هميشه بر اثر بيچارگي و دست تنگي ملت پديد مي آيد.(34)

امام علي(ع) براي حمايت از کارگران دستور ميدهد: از لباس زمستاني و تابستاني مردم و همچنين از قوت روزانه و وسيله اي که با آن کار مي کنند خراج نگيريد.(35)

اميرالمومنين(ع) در تجليل از دامداران و تشويق اين قشر زحمتکش ميفرمايد:

من کانت في منزله شاه قدست عليه الملائکه في کل يوم مره و من کانت عنده اثنان قدست عليه الملائکه في کل يوم مرتين و کذالک في الثلاثه و يقول الله بورک فيکم

(هر کس يک گوسفند نگهداري کند، ملائکه روزي يکبار او را دعا مي کنند و هر کس دو گوسفند نگهداري کند ملائکه او را روزي دو بار تقديس و دعا مي کنند و هر کس سه گوسفند و بالاتر، او را به عدد گوسفندان دعا مي کنند و مي گويند اين گوسفندان بر تو مبارک باشد.)(36)

* فصل چهارم: مضرات بيکاري

1- فقر

قال علي(ع) : من وجد مائا و ترابا ثم افتقر فابعده الله(مي فرمايد کسي که آب و خاک داشته باشد و فقير بماند يعني کار و تلاش و کشاورزي ننمايد، خداوند او را از رحمت خودش دور بدارد.)(27)

شکي نيست که بيکاري در روحيه و رفتار انسان اثرات منفي فراواني دارد. امام علي(ع) بيکاري را سخت مورد نکوهش قرارداده و مي فرمايند: (من تصر في العمل ابتلي بالهم) يعني: هر کس در کار سستي و کوتاهي کند به اندوه و غصه گرفتار مي شود، امام در اين روايت کار را مايه نشاط و شادابي دانسته و بيکاري وکاهلي را مايه اندوه مي شمارد و در حديثي ديگر مي فرمايند: کسي که به استقبال کارها برود، بينا و آگاه خواهد شد و کسي که به کار پشت کند و توجه ننمايد حيران خواهد شد، که در اين روايت سرگرداني و تحير نتيجه بيکاري است و مشکلات روحي ديگري نيز بدنبال خواهد داشت، خصوصا اگر تمام تکيه گاهها و حتي رحمت الهي را از دست بدهد و از آن مايوس گردد. امام علي(ع) در خصوص رابطه تنبلي و کم کاري که به تبعه آن سرگرداني و فقر است مي فرمايد، فرد در اين شرايط تمام حقوق و بهره خود را از دست ميدهد و عملا به فردي بي هويت و فاقد اعتبار و منزلت فردي در اجتماعي مبدل مي گردد امام مي فرمايد:(38) هر کس سستي و تنبلي کند حقوق و بهره خود را از دست ميدهد و در اين صورت است که فقر و تنگدستي بعنوان يک بلاي فردي و اجتماعي دانگير او شده و وي را حتي از انسانيت هم ساقط مي نمايد و تا جايي پائين مي رود که در سطح فنا و مرگ قرار مي گيرد. امام علي(ع) در خصوص فقر مي فرمايد: هو الموت الاکبر: يعني فقر مرگ بزرگ است و همين کلام امام(ع) قبح مطلب را بخوبي بيان نموده و عواقب آنرا گوشزد کرده است.

2- بيکاري و تکدي گرايي(گدايي(:

فقر و بيچارگي مهمترين عارضه اي است که بعلت بيکاري و کم کاري در جامعه بوجود مي آيد و بدنبال آن فقر و ذلت و از دست دادن شخصيت اجتماعي و فردي در جامعه عارض مي گردد. يکي از مشاغل کاذب و قبيح از ديدگاه امام علي(ع) گدايي و دست دراز کردن پيش ديگران است و امام علي(ع) آنقدر اين مطلب را ظريف بيان نموده که با هيچ زبان و تعبيري قابل مقايسه نيست آنجا که مي فرمايد: بيکاري و در نتيجه نياز به ديگران شرف و عزت آدمي را نابود مي سازد.

امام علي(ع) در روايتي ديگر مي فرمايند:

«لئن ادخل يدي في فم تبين الي المرفق احب الي من اسال من لم يکن ثم کان» (اگر ناچار شوم دست خود را تا آرنج در دهان اژدها فرو برم، اين عمل ننزد من محبوبتر است از اينکه از کسي ک چيزي نبوده و اکنون منزلتي يافته چيزي درخواست نمايم.)(39)

بي شک يکي از زشت ترين و منفورترين اعمال و رفتار در تمامي جوامع بشري و در همه اعصار اظهار نياز و گدايي نزد همنوعان خود مي باشد ترديدي نيست که مضرات و عواقب سوء اين عمل علاوه بر انحرافات فردي به جامعه نيز سرايت مي کند و بخودي خود مي تواند منشا نابودي و فنا باشد و زندگي فردي و اجتماعي که متضمن شرف و حيثيت اوست و در صورت نابودي اين پايگاه ديگر چيزي براي ادامه حيات باقي نمي ماند بوسيله گدايي و دست نياز دراز کردن پيش ديگران از بين مي رود.

3- بيکاري عامل فساد در فرد و جامعه:

يکي از عارضه هاي منفي بيکاري اشاعه فساد در جامعه است، امام علي(ع) در همين زمينه مي فرمايند: «ان يکن الشغل مجهده فاتصال الفراغ مفسده» اگر کار کردن باعث زحمت و خستگي است بيکاري مايه و عامل فساد است.(40) براي مبارزه با فساد اجتماعي يکي از راههاي مناسب ايجاد اشتغال و رونق دادن به بازار کار است. استاد شهيد مطهري، کار را يکي از عوامل تربيت و بيکاري را عامل تباهي در جامعه ميداند و در همين زمينه مي فرمايد: (41) يکي از شهرها يا ايالات امريکا قمار آنقدر رايج شده بود که زنها به آن عادت کرده بودند و در خانه ها بصورت يک بيماري اجتماعي رواج يافته بود و شکايت همه اين بود که زنها کاري به غير از قمار ندارند، اول اين را بعهده واعظها گذاشتند که آنها اين بيماري را با موعظه از جامعه بيرون کنند. ولي آخر بيماري علت دارد تا علتش از بين نرود بيماري از بين نمي رود، بالاخره واعظها شروع کردند به بيان زيانهاي قمار و آثار اخروي آن ولي اثر نداشت، يک شهردار پيدا شد و گفت من اين بيماري را علاج مي کنم، کارهاي دستي از قبيل بافتني را تشويق کرد و براي زنها مسابقه هاي خوب گذاشت و جايزه هاي خوب تعيين کرد، طولي نکشيد که زنها دست از قمار کشيدند و به صنايع دستي روي آوردند. آن شهردار علت را تشخيص داده و فهميده بود که علت پرداختن زنها به

قمار بيکاري است لذا چون بيکاري فساد مي آورد هرچه ميزان بيکاري بيشتر باشد فساد بيشتر خواهد بود و اعتماد از جامعه سلب خواهد گرديد. دستبردها، تقلب و ساير فسادهاي مالي و اخلاقي مترتب بر بيکاري است. امام علي(ع) در همين خصوص مي فرمايد: به آدم بيکار و کسي که دنبال کار نميرود اعتماد نکنيد(42) يعني از شر فساد و خيانت کساني که بيکارند افراد در امان نيست و در معاشرت ها نبايد به آنها اعتماد کرد و در مقابل اين بي اعتمادي مساله کار است که انسان را با انبياء(ع) مشهور مي کند و تا رتبه مجاهدين في سبيل الله بالا مي برد.